Θεός και Εξέλιξη (Ι)
« Αν ο Θεός θα ήταν υπό οιαδήποτε έννοια, δηλαδή απολύτως αδύνατον να ωδινάται,
τότε θα ήταν αδύνατον και να αγαπά »
Jurgen Moltmann – the crucified God
Εισαγωγή
Το κύριο ερώτημα που σκοπεύω να απαντήσω σε αυτό το άρθρο είναι το πως σχετίζεται η δαρβινική εξελικτική διαδικασία της τυχαίας μετάλλαξης και της φυσικής επιλογής που είναι η κινητήρια δύναμη πίσω από την ανάπτυξη όλης της ζωής με τον καλό χαρακτήρα του Θεού, όπως απεικονίζεται στην χριστιανική παράδοση. Αναφορά γίνεται επίσης στον τρόπο που η χριστιανικής θεολογία θα μπορούσε να συνυπάρξει με την εξελικτική επιστήμη όσον αφορά το δόγμα της λύτρωσης.
Ανάμεσα σε ένα μεγάλο μέρος του Χριστιανισμού υπάρχει η άποψη ότι η εξέλιξη είναι ισοδύναμη με τον αθεϊσμό, πιστεύοντας ότι αντικαθιστά τη συμμετοχή του Θεού στην δημιουργία του κόσμου κι ιδιαίτερα της ζωής. Έχει μπει μια διαχωριστική γραμμή μεταξύ αυτών που πιστεύουν στην απόλυτη αυθεντία της Βίβλου και αυτών που έχουν μια θετική άποψη για την εξέλιξη. Αν πιστεύεις στον Θεό, δεν μπορείς να πιστεύεις στην εξέλιξη. Αν πιστεύεις στην εξέλιξη δεν μπορείς να πιστεύεις στον Θεό.
Αρχικά πρέπει να κάνουμε μια διάκριση μεταξύ μιας κοσμοθεωρίας όπως ορισμένοι την θεωρούν και της επιστημονικής θεωρίας της εξέλιξης. Συνήθως όταν λέμε “θεωρία” εννοούμε κάτι σαν εικασία, αλλά με την επιστημονική της έννοια, μια θεωρία είναι μια δοκιμασμένη και καλά επιβεβαιωμένη εξήγηση για ένα σύνολο παρατηρήσεων ή πειραματικών δεδομένων και η οποία να είναι σε θέση να ερμηνεύσει και όποιες άλλες παρατηρήσεις μελλοντικά. Έχοντας κάνει αυτή την διάκριση, θα ξεκινήσουμε με μια περιγραφή της ιστορίας της θεωρίας της εξέλιξης και εν συνεχεία θα αναφερθούμε στον τρόπο με τον οποίο θεμελιώθηκε ως επιστημονική πλέον θεωρία.
Οι πρώτες αναφορές της θεωρίας της εξέλιξης
Η έννοια της εξέλιξης έχει βαθιές ρίζες και οι πρώτες αναφορές ας μου επιτραπεί να πω βρίσκονται στην ίδια την Βίβλο. Συγκεκριμένα στην Γένεση στην πρώτη αφήγηση της δημιουργίας του κόσμου, σε τρία σημεία 1: 11-12, 1:12 και 1:24 ο Θεός λέει,
«ας επιτρέψουμε την γη να φέρει στο προσκήνιο......, και
ας επιτρέψουμε τα νερά να γεννήσουν...,»
Εδώ χρησιμοποιείται ο όρος “ επιτρέψουμε” προκειμένου να δηλωθεί η πρόθεση του Δημιουργού να δημιουργήσει ένα κόσμο προικισμένο με μια εν δυνάμει ικανότητα αυτοδημιουργίας. Είναι η δημιουργία με μεσολάβηση. Αυτό σημαίνει ότι οι οργανισμοί δεν έρχονται στην ύπαρξη απευθείας από μια κύρια αιτία αλλά μέσω των διεργασιών που ξεκινούν από μια πρωταρχική πηγή.
Αναφορές σε μια σπερματική μορφή υπάρχουν και σε μερικά από τα έργα των Καππαδόκων πατέρων, όπως του Γρηγορίου Νύσσης και του Μεγάλου Βασιλείου.
Ο Γρηγόριος Νύσσης στο έργο του απολογία για το Εξαήμερο αναφέρει ότι ο κόσμος δημιουργήθηκε από τον Θεό από την πρώτη στιγμή του χρόνου με μια μοναδική πράξη, μαζί με όλες τις ενεργές αιτίες του, και η ιστορία της δημιουργίας σε έξι ημέρες περιγράφει το ξεδίπλωμα αυτών των αιτιών σύμφωνα με το θέλημα του Θεού. Ο κόσμος αναπτύχθηκε ή ξεδιπλώθηκε αυτόνομα για να δώσει τον κόσμο αυτόν τον οποίο γνωρίζουμε τώρα. Xαρακτηριστικά λέει ότι
«Είναι αδύνατον η κτιστή φύση να υπάρχει χωρίς αλλαγή».
(P.G. 44, 184C)
Ξεκινώντας με τον απειροελάχιστο και περιεκτικό αρχέγονο «σπόρο» του σύμπαντος με εντολή του Θεού, η δημιουργία της φύσης αναπτύχθηκε έτσι αργά και προχώρησε «από τις πιο μικρές μορφές στην τελειότητα» και εμφανίστηκε, σαν με βήματα, ανεβαίνοντας τη σκάλα από τα κατώτερα πλάσματα στα ανώτερα πλάσματα.
«… ὅτι διά πάντων τῶν όντων τάς ἀφορμάς και τάς αἰτίας συλλήβδην ὁ θεός ἐν ἀκαρεῖ κατεβάλλετο καί ἐν τῇ πρώτῃ τοῦ θελήματος ὁρμῇ ἡ ἑκάστου τῶν ὄντων οὐσία συνέδραμε»
(PG 44. 72AB)
Αλλά και σε ένα άλλο του έργου του « περί δημιουργίας του ανθρώπου » δέχεται την εξελικτική πορεία της ζωής:
«Καθάπερ διά βαθμών η φύσις, των της ζωής λέγω ιδιωμάτων, από των μικροτέρων επί το τέλειον ποιείται την άνοδον»
(P.G. 44, 148C)
Με άλλα λόγια, η δημιουργική ενέργεια του Θεού στην αρχή ήταν να θέσει σε λειτουργία ακριβώς εκείνο το λογικό πρότυπο-πρόπλασμα που εμείς προσεγγίζουμε με τους νόμους της φυσικής. Αυτό το πρότυπο δεν είναι απλώς ένα παθητικό πρότυπο, αλλά είναι η δυναμική πτυχή της ίδιας της ύλης. Και αυτό το λογικό πρότυπο ονομάζεται «σπερματική δυναμικότητα» από τον Γρηγόριο Νύσσης.
Σε κάποιο άλλο σημείο του έργου του Εξαήμερο ο Βασίλειος ο Μέγας λέει ότι το κτιστό είναι ένα πράγμα σε συνεχή αλλαγή και μόνο η θεία φύση είναι αμετάβλητος και σταθερή.
«Επομένως, τέτοια είναι η φύση όλων όσων φτιάχτηκαν, πάντα αυξάνοντας ή εξασθενούν, χωρίς ορατή, μόνιμη σταθερότητα»,
(Εξ., Ομ. Ι, 5)
Η εξέλιξη ως επιστημονική θεωρία
Η επιστημονική θεμελίωση της θεωρίας της εξέλιξης ξεκινάει από τον Charles R. Darwin. Το βιβλίο του η καταγωγή των ειδών μέσω της φυσικής επιλογής (On the Origin of Species by Means of Natural Selection), εκδόθηκε στις 24 Νοεμβρίου του 1859.
Η θεωρία αυτή αποτελεί την πρωταρχική επιστημονική εξήγηση για την ποικιλότητα στη φύση και σύμφωνα με τα λόγια του βιολόγου Julian S Huxley υπήρξε «αδιαμφισβήτητα η πιο σημαντική ανακάλυψη στον τομέα της βιολογίας». Τα κύρια σημεία της θεωρίας αυτής στην αρχική της μορφή είναι τα εξής.
1. όλα τα ζώντα είδη προέρχονται από μια μικρή ομάδα κοινών προγόνων.
2. η ποικιλία μέσα σ’ ένα είδος συμβαίνει τυχαία και η επιβίωση ή η εξαφάνιση του κάθε οργανισμού εξαρτάται από την ικανότητά του να προσαρμοσθεί στο περιβάλλον (φυσική επιλογή).
3. η μεταβίβασης των επίκτητων χαρακτηριστικών (Λαμαρκιανή ιδέα). Σύμφωνα με αυτήν οι ιδιότητες που ένας οργανισμός αναπτύσσει κατά τη διάρκεια της ζωής του μπορεί να μεταβιβαστούν στους απογόνους του.
Από την εμφάνιση της όμως μέχρι σήμερα, η δαρβινική εξελικτική θεωρία δεν έμεινε αμετάβλητη. Όπως κάθε γόνιμη επιστημονική θεωρία, οφείλει να διευρύνεται και να αναπροσαρμόζεται συνεχώς ώστε να εξηγεί τα νέα ερευνητικά δεδομένα που συνήθως η ίδια έφερε στο φως. Έτσι, αμέσως μετά τον θάνατο του Δαρβίνου, την επόμενη χρονιά, το 1883, ο Γερμανός βιολόγος August Weismann τροποποίησε τον δαρβινισμό με τον αποκλεισμό της κληρονομικότητας των επίκτητων ιδιοτήτων.
Μια δεύτερη ουσιώδης μεταβολή έγινε με τη σύνθεση του δαρβινισμού (κυρίως της φυσικής επιλογής) και της γενετικής. Στην σύνθεση αυτή συνέβαλε πρώτος ο Gregor Johann Mendel (1865) που μελέτησε τον μηχανισμό κληρονομικότητας και αργότερα το 1901 ο Ολλανδός βοτανολόγος Hugo de Vries οποίος πρότεινε τη θεωρία της εξέλιξης της μετάλλαξης, η οποία έδινε έμφαση στις ξαφνικές κληρονομικές αλλαγές στον γονότυπο ενός οργανισμού, γνωστές ως μεταλλάξεις, ως την κύρια αιτία της ποικιλίας και του σχηματισμού νέων ειδών. Ο συνδυασμός της θεωρίας της μετάλλαξης του de Vries με τη θεωρία της φυσικής επιλογής του Δαρβίνου οδήγησε στον Νεοδαρβινισμό. Είχε πλέον αναγνωριστεί με τις δύο αυτές τροποποιήσεις ότι ο Δαρβίνος δεν είχε εξηγήσει επαρκώς την ύπαρξη παραλλαγών εντός των ειδών.
Ο νεοδαρβινισμός, γνωστός και ως γενετική θεωρία της φυσικής επιλογής ή η σύγχρονη συνθετική θεωρία της εξέλιξης αναγνωρίζει ότι εκτός από τις μικρές συνεχείς παραλλαγές και τη φυσική επιλογή, άλλοι παράγοντες όπως οι μεταλλάξεις, η κληρονομικότητα και η απομόνωση παίζουν επίσης ρόλο στην εξέλιξη των ειδών. Αυτή η αναθεωρημένη θεωρία αναγνωρίζει ότι κυρίως οι γενετικές μεταλλάξεις παρέχουν την πρώτη ύλη για παραλλαγή, η οποία στη συνέχεια υπόκειται στη φυσική επιλογή.
Τέλος, στις μέρες μας διευκρινίστηκαν ορισμένες πλευρές του δαρβινικού μηχανισμού από τη σύγχρονη εμβρυολογία μια σύνθεση δαρβινισμού και εμβρυολογίας, ονομαζόμενη evo-devo (Evolutionary developmental biology). Η εξελικτική αναπτυξιακή βιολογία είναι το όνομα εκείνου του τμήματος της βιολογίας που εμπλέκεται στην κατανόηση του τρόπου με τον οποίο οι αλλαγές στους μηχανισμούς της εμβρυϊκής ανάπτυξης επηρεάζουν ή κατευθύνουν τις εξελικτικές αλλαγές σε οποιοδήποτε και σε όλα τα στάδια του κύκλου ζωής.
Ο τομέας της evo-devo ήδη ξεκίνησε να αναπτύσσεται στις αρχές του 19ου αιώνα. Η θεωρία του Ernst Haeckel η οποία συσχετίζει την οντογένεια με τη φυλογένεια (1866) γνωστή ως Θεωρία της ανακεφαλαίωσης αποτέλεσαν την βάση. Σύμφωνα με αυτή κατά την ανάπτυξη από το έμβρυο στο ενήλικο, τα ζώα περνούν από τα στάδια που μοιάζουν ή που αντιπροσωπεύουν διαδοχικά στάδια στην εξέλιξη των απομακρυσμένων προγόνων τους. Ουσιαστικά φαίνεται το έμβρυο να αναρριχάται στο οικογενειακό δέντρο περνώντας από όλα τα εξελικτικά στάδια και αυτή η διαδικασία συνοψίζεται στην πρόταση
«Η Οντογένεση ανακεφαλαιώνει την φυλογένεση»
Ernst Haeckel
Αυτές αποτελούν, κατά τη γνώμη μου, οι μεγάλες τομές στην ιστορία της θεωρίας της εξέλιξης. Βέβαια το 1953 η διαπίστωση της μοριακής δομής της κληρονομικής ουσίας (του DNA) ενίσχυσε πάρα πολύ την εξελικτική και της άνοιξε νέους ορίζοντες. Ο δαρβινισμός ολοένα συμπληρώνεται, μεταβάλλεται, επεκτείνεται και αποτελεί έναν γρήγορα εξελισσόμενο κλάδο, πυρήνα των βιολογικών επιστημών. Η πιο σοβαρή όμως δυσκολία που παραμένει μέχρι σήμερα είναι η έλλειψη κατανόησης για το πώς ξεκίνησε η ζωή- η διαδικασία της χημικής εξέλιξης. Το πρόβλημα είναι να εξηγήσει πώς απλά μόρια θα μπορούσαν να σχηματίσουν πολύπλοκα συστήματα που να είναι σε θέση να χρησιμοποιήσουν ανταλλαγές ύλης και ενέργειας και να αποθηκεύουν και να μεταδίδουν πληροφορία.
Φυσική επιλογή και μεταλλάξεις
Τι είναι όμως η φυσική επιλογή και οι μεταλλάξεις ;
Η φυσική επιλογή
Η φυσική επιλογή αναφέρεται στη διαδικασία με την οποία το περιβάλλον, ευνοεί επιλεκτικά ορισμένους οργανισμούς με κληρονομικές παραλλαγές έναντι άλλων. Ο οργανισμός που ταιριάζει καλύτερα στο περιβάλλον επιβιώνει και μεταβιβάζει τα γονίδια του, ενώ οι λιγότερο χρήσιμες παραλλαγές οδηγούνται σε μειωμένη επιβίωση και αναπαραγωγή, την σταδιακή εξαφάνιση και το θάνατο. Η φυσική επιλογή βλέπει το θάνατο ως ζωτικής σημασίας για την εξελικτική διαδικασία. Ο θάνατος είναι ένα φυσικό κακό, διότι είναι δυσάρεστο για εμάς, αλλά φαίνεται να είναι το τίμημα που πρέπει να καταβληθεί για ένα πλανήτη στο οποίο υπάρχει ζωή. Στην εξέλιξη γινόμαστε μάρτυρες μιας νέας ζωής μέσα από τον θάνατο του παλιού. Ο θάνατος είναι απαραίτητο για την επιβίωση του είδους και της ικανότητά του να προσαρμόζεται στις περιβαλλοντικές αλλαγές.
Οι μεταλλάξεις
Οι μεταλλάξεις είναι δομικές αλλαγές στη νουκλεοτιδική αλληλουχία του DNA με αποτέλεσμα παραλλαγές στη γενετική πληροφορία από την ακτινοβολία ή χημικούς παράγοντες. Λαμβάνουν χώρα σε μοριακό επίπεδο, έχουν στατιστικό χαρακτήρα και πιστεύεται ότι περιγράφονται από τους νόμους της κβαντικής θεωρίας όπως θα δούμε παρακάτω. Οι μεταλλάξεις μπορούν να συμβούν φυσικά και αυθόρμητα και χρησιμεύουν ως πηγή διαφοροποίησης μέσα σε έναν πληθυσμό. Αυτές οι παραλλαγές μπορούν να προκαλέσουν νέα χαρακτηριστικά και, με την πάροδο του χρόνου, να συμβάλουν στο σχηματισμό νέων ειδών.
Τα τελευταία χρόνια έχει αναγνωριστεί μια ειδική κατηγορία γονιδίων που είναι υπεύθυνα για την αλλαγή της ανατομίας του σώματος. Τα γονίδια αυτά είναι γνωστά ως γονίδια Hox. Οι αλλαγές στη λειτουργία του γονιδίου Hox στα έμβρυα είναι υπεύθυνες για τις εξελικτικές αλλαγές στην ανατομία στα καρκινοειδή, τη μετατροπή των πτερυγίων σε άκρα στα σπονδυλωτά, μια αύξηση του αριθμού των σπονδύλων στα φίδια και για την διαφορά μεταξύ οκτώ ποδιών στις αράχνες και έξι στα έντομα. Σε κάθε περίπτωση, οι επιπτώσεις στην ανατομία περιορίζονται σε συγκεκριμένα όργανα και περιοχές του σώματος. Επιπλέον, οι μεταλλάξεις του γονιδίου Hox μπορεί να αλλάζουν το εν λόγω μέρος του σώματος χωρίς όμως να είναι επιβλαβείς ή να προκαλούν τον θάνατο. Για παράδειγμα, η διακοπή της λειτουργίας του γονιδίου Hox Antennapedia-1 έχει ως αποτέλεσμα την ανάπτυξη μιας αράχνης με 10 και όχι με τα συνηθισμένα οκτώ πόδια, η οποία, παρά ταύτα, περπατά, ταΐζει και ζευγαρώνει κανονικά.
Ο μηχανισμός της βιολογικής εξέλιξης
Η πορεία της εξέλιξης δείχνει μια γενική τάση προς μεγαλύτερη πολυπλοκότητα, μεγαλύτερη ευαισθησία στο ερέθισμα και μια σταδιακή ανάδυση μιας ιδιότητας την οποία χαρακτηρίζουμε ως συνείδηση. Η ικανότητα των οργανισμών να συγκεντρώνουν, να αποθηκεύουν και να επεξεργάζονται πληροφορίες παρουσιάζεται σταθερά αυξανόμενη όσο ανεβαίνουμε στο δένδρο της ζωής.
Η εξέλιξη έχει μια γενική κατεύθυνση χωρίς κανένα λεπτομερές σχέδιο και η πορεία της είναι μη αναστρέψιμη. Χαρακτηρίζεται από μια αυξανόμενη τάξη και ποσότητα πληροφορίας, αλλά χωρίς να είναι δυνατόν να προβλέψουμε την τελική κατάσταση. Τα μονοπάτια που ακολουθεί προς την πολυπλοκότητα, τη ζωή, και την εμφάνιση συνειδητότητας είναι αποτέλεσμα των νόμων. Αυτοί οι νόμοι καθορίζουν τη γενική κατεύθυνση της εξέλιξης, αλλά όχι το συγκεκριμένο αποτέλεσμα.
Η εξέλιξη είναι μια αλληλεπίδραση της τύχης και του νόμου.
Υπό τον όρο τυχαιότητα εννοούμε μια πιθανότητα, ένα ενδεχόμενο ότι κάτι συμβαίνει στην θέση κάποιου εξ ίσου πιθανού. Μια συγκεκριμένη γενετική μετάλλαξη εκτρέπει την πορεία της ζωής προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση. Εάν είχε γίνει μια διαφορετική μετάλλαξη αντί αυτής, μια διαφορετική δυνατότητα θα είχε πραγματοποιηθεί. Η ιστορία αντιπροσωπεύει αναγκαστικά μόνο ένα μικρό μέρος των επιλογών από το συνολικό φάσμα της κοσμικής δυνατότητας. Η τυχαιότητα, λοιπόν, είναι απλά ένας μηχανισμός ανακατάταξης-αναδιάταξης της φύσης προκειμένου να εξερευνήσει τις δυνατότητες της. Η σημασία της είναι ότι το γεγονός της μετάλλαξης δεν συνδέθηκε, ούτε προέβλεψε, το όφελος που θα παρείχε. Ήταν απλώς μια από τις πολλές μεταλλάξεις που συνέβησαν. Παρουσιάζονται πολλές άλλες μεταλλάξεις που δεν έχουν καμία επίδραση, αλλά αυτές δεν επιλέγονται.
Τάσεις και κατευθύνσεις στην εξέλιξη
Ο όρος «τυχαίο» μπορεί να είναι θεολογικά απωθητικός για τους περισσότερους χριστιανούς, εδώ όμως χρειάζεται να τονίσουμε ότι το τυχαίο δεν είναι και χαοτικό. Υπάρχουν φυσικά συστήματα των οποίων τα αποτελέσματα μπορεί να φαίνονται χαοτικά αλλά αν παρακολουθήσουμε την εξέλιξη τους σε βάθος χρόνου φαίνεται να ακολουθούν ένα συγκεκριμένο μοτίβο.
Ένα συγκεκριμένο παράδειγμα αποτελεί η άφιξη των κοσμικών ακτίνων σε έναν ανιχνευτή. Πρόκειται για σωματίδια που προέρχονται από το διάστημα και μπορούν εύκολα να εντοπιστούν στη γη ανιχνευτές. Τέτοιες αφίξεις ακολουθούν την διαδικασία Poisson. Τα μοτίβα άφιξης των σωματιδίων έχουν τα χαρακτηριστικά ότι οι αφίξεις είναι εξίσου πιθανό να συμβούν ανά πάσα στιγμή, ότι οι αφίξεις είναι ανεξάρτητες η μία από την άλλη και ακολουθούν μια κατανομή Poisson. Συνολικά το φαινόμενο είναι αρκετά προβλέψιμο, παρόλο που καμία μεμονωμένη άφιξη δεν είναι προβλέψιμη.
Ένα ακόμη πιο απλό και κατανοητό για τους περισσότερους ανθρώπους αποτελεί η περίπτωση ενός καζίνο όπου εκεί μπορεί να προβλεφθούν τα κέρδη τους χωρίς όμως να είναι δυνατόν να προβλεφθεί το αποτέλεσμα του καθενός μεμονωμένου παιχνιδιού.
Με άλλα λόγια η πραγματοποίηση των δυνατοτήτων εξαρτάται από την συνολική κατάσταση εντός της οποίας πραγματοποιούνται έτσι ώστε υπάρχουν σταθμισμένες πιθανότητες που θα μπορούσαν να πραγματοποιηθούν και τις οποίες ονομάζουμε ροπές. Αυτές οι ενσωματωμένες τάσεις στη βιολογική εξέλιξη είναι λοιπόν οι επιδράσεις του πλαισίου (ιδιότητες της όλης κατάστασης) πάνω στα αποτελέσματα των τυχαίων γεγονότων. Οι ροπές περιλαμβάνουν την εμφάνιση ορισμένων χαρακτηριστικών που, υπό τις κατάλληλες συνθήκες, ευνοούν την επιβίωση, που όπως είπαμε δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια αυξημένη πολυπλοκότητα, την δυνατότητα επεξεργασίας πληροφορίας και την αποθήκευση της, την ευαισθησία στον πόνο, και ακόμη και αυτής της αυτοσυνειδησίας.
Τυχαιότητα και συγκλίνουσα εξέλιξη
Έχουμε λοιπόν δει ότι τόσο η τυχαιότητα (μεταλλάξεις) όσο και το πλαίσιο μέσα στο οποίο λαμβάνουν (φυσική επιλογή) παίζουν σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη. Eίναι φυσικό τώρα να αναρωτηθούμε ποια δύναμη έχει το πάνω χέρι. Είναι η εξέλιξη κυρίως τυχαία, με την φυσική επιλογή να παίζει μόνο έναν δευτερεύοντα ρόλο ή μήπως η εξέλιξη είναι σε μεγάλο βαθμό ένα φαινόμενο με την φυσική επιλογή κυρίαρχη, όπου οι τυχαίοι παράγοντες έχουν μικρή συνολική επιρροή; Στο σημείο αυτό θα ήταν καλό να συζητήσουμε τη διαμάχη πάνω μεταξύ των δύο γνωστών παλαιοντολόγων Simon Conway και Stephen Jay Gould
Τα αποτελέσματα της έρευνας του καθηγητή παλαιοντολόγου Simon Conway Morris του πανεπιστημίου του Cabridge καταγράφονται στο βιβλίο του Life's Solutions και αναφέρονται με την ονομασία εξελικτική σύγκλιση (Convergence evolution). Ο όρος αυτός αναφέρεται στην τακτική επανεμφάνιση συγκεκριμένων βιολογικών μορφών και δομών σε διαφορετικούς χρόνους και σε ασύνδετες γραμμές καταγωγής. Η εξέλιξη είναι σε μεγάλο βαθμό επαναλαμβανόμενη (δηλαδή συγκλίνουσα) - και επομένως δεν κυριαρχείται από την τύχη. Οι νόμοι της φυσικής και οι παγκόσμιες φυσικές σταθερές είναι οι παράγοντες που περιορίζουν αυστηρά τις δυνατότητες εξέλιξης, παράγοντας παρόμοια αποτελέσματα ξανά και ξανά. Η ιστορία της ζωής δείχνει πώς η εξέλιξη συγκλίνει σε παρόμοιες "λύσεις" σε κοινά βιολογικά "προβλήματα": πώς να πετάς, πώς να κολυμπάς, πώς να βλέπεις. Μόλις η ζωή αρχίσει να κινείται, σύμφωνα με τον Conway Morris, οι δυνάμεις των φυσικών νόμων θα την ωθήσουν και θα την περιορίσουν σε συγκεκριμένα μονοπάτια και τελικά στην ανάπτυξη ενός νοήμονος όντος.
Έτσι η εξέλιξη είναι τελεολογική δηλαδή προσανατολισμένη σε ένα συγκεκριμένο στόχο. Εδώ επαναλαμβάνεται το επιχείρημα της κοσμολογικής τελικής ρύθμισης: όπως ακριβώς οι φυσικές σταθερές πρέπει να είναι ακριβώς σωστές για να παραχθεί ένα σύμπαν ικανό για πολύπλοκη χημεία και ικανό να υποστηρίξει τη ζωή, οι ίδιες αρχικές παράμετροι παράγουν αναπόφευκτα τις βιολογικές μορφές ζωής στη γη.
Δίνει αμέτρητα εντυπωσιακά παραδείγματα αλλά αξίζει να αναφέρουμε μερικά παραδείγματα. Ένα από τα πιο διάσημα παραδείγματα συγκλίνουσας εξέλιξης είναι το μάτι-κάμερα των κεφαλόποδων (π.χ. καλαμάρια) και των σπονδυλωτών (π.χ. θηλαστικά). Ο τελευταίος κοινός πρόγονος τους είχε ένα απλό φωτοαντιληπτικό σημείο, αλλά μια σειρά διαδικασιών οδήγησε στη σταδιακή βελτίωση αυτής της δομής στο προηγμένο μάτι κάμερας.
Μια άλλη περίπτωση σύγκλισης είναι η ομοιότητα στις φτερούγες μεταξύ των πτηνών και των νυχτερίδων. Όπως γνωρίζουμε οι νυχτερίδες είναι τα μοναδικά θηλαστικά που μπορούν να πετούν. Τέλος σε ένα άλλο παράδειγμα όπου οι παίκτες είναι πιο ξεχωριστοί στο δέντρο της ζωής και οι οποίοι μοιράζονται και οι δύο το ψαροειδές σχήμα των ψαριών (φυσικά, είναι όλα σπονδυλωτά) είναι οι ιχθυόσαυροι (ερπετά) και οι φάλαινες (θηλαστικά).
Αντίθετος με τον Morris, ο παλαιοντολόγος Stephen Jay Gould στο γνωστό βιβλίο του Wonderful Life (1989), καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η ιστορία κυριαρχείται από την τυχαιότητα. Πρότεινε ότι αν "γυρίζαμε πίσω την ταινία της ζωής" και την ξαναπαίζαμε, θα οδηγούσε σε δραματικά διαφορετικά αποτελέσματα και η εμφάνιση ευφυών, αυτοσυνείδητων και ομοίων με τον άνθρωπο όντων δεν θα ήταν καθόλου σίγουρη. Για τον Gould οι άνθρωποι, κατά συνέπεια, ήταν ένα βιολογικό ατύχημα.
Φυσικά ο μόνος τρόπος για να ελεγχθεί η εικασία του Gould και η αντίρρηση του Conway Morris θα ήταν να γίνει το πείραμα της ταινίας: γυρίζουμε την "κασέτα" στην Κάμβριο περίοδο δηλαδή πριν από 500 εκ. χρόνια και αφήνουμε να πάει μπροστά πολλές φορές μέχρι την σημερινή εποχή ενώ παρατηρούμε τον βιολογικό κόσμο που προκύπτει μέσα από αυτές τις δοκιμές. Όσο συναρπαστικό και αν θα ήταν ένα τέτοιο πείραμα, αυτό δεν φαίνεται να είναι εφικτό.
Παρόλα αυτά υπάρχει ενα εφυές πείραμα που έχει σχεδιαστεί και διεγάγεται απο το 1988 μεχρι σήμερα και είναι γνωστό ως πείραμα μακροχρόνιας εξέλιξης ( LTEE -long term evolutionary experiment) στο εργαστήριο Richard Lenski. Στο πείραμα αυτό έχουμε 12 καλλιέργειες ενός βακτηρίου (E. Coli) που προέρχονται από ένα κύτταρο που σημαίνει έχουν πανομοιότυπο σημείο εκκίνησης ή παίζονται δώδεκα "κασέτες" από ένα πανομοιότυπο σημείο εκκίνησης. Κάθε μέρα ένα κλάσμα της καλλιέργειας της προηγούμενης ημέρας μεταφέρεται σε νέο θρεπτικό ζωμό για να αναπτυχθούν αφού προηγουμένως ένα μικρό δείγμα της καλλιέργειας καταψύχεται και αποθηκεύεται για να να μελετηθεί για τυχόν μεταλλάξεις.
Τα πρώτα πειραματικά αποτελέσματα έδειξαν ότι η συνολική εξέλιξη των δώδεκα γραμμών ήταν εντυπωσιακά παρόμοια. Η εξέλιξη ήταν αρκετά επαναλήψιμη με μία παράλληλη πορεία της εξέλιξής τους.
Το 2003 όμως συνέβει κάτι δραματικό μέσα σε μία μόνο από τις δώδεκα καλλιέργειες - κάτι τόσο συγκλονιστικό που ο Lenski και οι συνάδελφοί του πίστεψαν ότι μια καλλιέργεια είχε μολυνθεί κατά λάθος. Ο θρεπτικός ζωμός που χρησιμοποιείτο στο LTEE είχε μια σημαντική ποσότητα κιτρικού. Το κιτρικό άλας στο ζωμό ήταν άχρηστο γι' αυτούς - μέχρι που, κατά τύχη, μία από τις δώδεκα καλλιέργειες βρήκε έναν τρόπο να το χρησιμοποιήσει.
Μετά από χρόνια σύγκλισης, η πιο σημαντική αλλαγή που παρατηρήθηκε στο LTEE θα αποδεικνυόταν ότι ήταν ένα τυχαίο, μεμονωμένο γεγονός. Το ερώτημα που προκύπτει είναι εάν αυτή η τυχαία αλλαγή θα συμβεί σε κάποια από τις άλλες σειρές στο εγγύς μέλλον. Έτσι το επιστημονικό ερώτημα που διέπει τη συζήτηση παραμένει ανοιχτό ακόμη και σήμερα.
Κβαντική βιολογία και θεία δράση
Τα τελευταία χρόνια έχει ανοίξει ένας μεγάλος διάλογος αναφορικά με τον τρόπο με τον οποίο ο Θεός δρα στον κόσμο και ειδικότερα στην περίπτωση της εξέλιξης ο τρόπος με τον οποίο συμμετείχε στην διαδικασία αυτή. Η Κβαντομηχανική και η φιλοσοφική της ερμηνεία δηλαδή η ερμηνεία της Κοπενχάγης έχουν αποδειχθεί πρόσφορο έδαφος για θεολογικό στοχασμό σ’ αυτό το πεδίο. Ο πρωτοπόρος σε αυτόν τον τομέα, ο Robert John Russell, προτείνει μια Μη Παρεμβατική Αντικειμενική Θεία Δράση (Non-Interventionist Objective Divine Action) γνωστή με το ακρωνύμιο NIODA.
Ο R J Russell υποστηρίζει ότι η θεμελιώδης οντολογική απροσδιοριστία που περιγράφεται από την ερμηνεία της Κοπεγχάγης δείχνει ότι η φυσική αιτιότητα είναι απαραίτητη αλλά όχι επαρκής για τον προσδιορισμό ενός κβαντικού γεγονότος. Δεν υπάρχει αιτιολογικά επαρκής εξήγηση για ένα κβαντικό γεγονός με όρους κλασικής κατανόησης των φυσικών νόμων. Ένα κβαντικό γεγονός λαμβάνει χώρα λόγω της « κατάρευσης» της κυματικής συνάρτησης και αυτό συμβαίνει λόγω της θείας και της φυσικής αιτιότητας που συνεργάζονται, ενώ η δράση του Θεού παραμένει οντολογικά διαφορετική από τη φυσική δράση.
Προτείνει ότι o Θεός συμμετέχει προνοιακά στις εν εξελίξει διεργασίες της βιολογικής εξέλιξης μέσω αλλαγών στα μόρια του DNA στο κβαντικό επίπεδο χωρίς όμως να διαταράσσει ή να παραβιάζει τους στατιστικούς νόμους της κβαντικής μηχανικής και αυτό συμβαίνει επειδή τα κβαντικά γεγονότα είναι εγγενώς μη ντετερμινιστικά δηλαδή απροσδιόριστα. Ο Θεός πραγματοποιεί μεγάλης κλίμακας κβαντικές διεργασίες που αποτελούν τη βάση των γενετικών μεταλλάξεων των οποίων η παρουσία στη βλαστική σειρά, ενισχύεται με την αντιγραφή (replication) και η έκφραση στον φαινότυπο προσδίδει προσαρμοστικό πλεονέκτημα και τελικά οδηγούν σε ειδογένεση και εξελικτική αλλαγή. Δηλαδή οι κβαντικές διεργασίες βρίσκουν έκφραση στον μακρόκοσμο μέσω μιας αιτιότητας από την βάση προς την κορυφή (down to top) επηρεάζοντας πρώτα την οργανική χημεία, η οργανική χημεία με τη σειρά της επηρεάζει τη μοριακή βιολογία που επηρεάζει τη ζωή. Σ’ αυτή την διαδικασία ο Θεός παραμένει υπερβατικός και εντελώς άλλος. Πιστεύεται ότι με τον ίδιο τρόπο επιδρά και στα ανώτερα επίπεδα της ανθρώπινης νοητικής δραστηριότητας αλλά και πάλι το κάνει με ένα τρόπο που ανθρώπινη ελευθερία δεν παραβιάζεται.
Ποιό απο τα τρία Πρόσωπα είναι ενεργό πίσω από την σκηνή, για τον καθορισμό των αποτελεσμάτων όλων των γεγονότων που μας φαίνονται να είναι τυχαία; Σίγουρα είναι το τρίτο πρόσωπο της Αγίας Τρίαδας το Άγιο Πνεύμα. Και δεν είναι τυχαίο ότι σ’ αυτό αποδίδουμε τον ζωοποιό χαρακτήρα του Θεού. Είναι αυτό που δίνει υλική υπόσταση και ζωή σ’ όλα. Λειτουργεί σύμφωνα με μια προϋπάρχουσα μορφή και ένα σχέδιο, διαμορφώνει το χωρο-χρονικό συμπάν, και περιχωρώντας μέσα σ’αυτό το σύμπαν παράγει νέες ξεχωριστές μορφές καθώς ξεδιπλώνεται η κοσμική εξέλιξη, υλοποιώντας τα θεία αρχέτυπα. Το Άγιο Πνεύμα είναι αυτό που ρίχνει τα ζάρια και το κάνει ώστε να πέφτουν με το σωστό τρόπο. Αλλά υπάρχει μια κενωτική πτυχή στην δραστηριότητας του Πνεύματος, που δεν καθορίζει αυστηρά το αποτέλεσμα όλων των γεγονότων. Αυτή η εικόνα γενικότερα είναι σύμφωνη και με την εικόνα της θείας δράσης που αναπτύσσουμε παρακάτω στην θεολογία του εσταυρωμένου όπου η θεία δράση εκουσίως αυτοπεριορίζεται προς χάριν της δημιουργίας.
Simon Conway Morris
Ο Simon Conway Morris (γεννημένος το 1951) είναι Άγγλος παλαιοντολόγος, εξελικτικός βιολόγος, γνωστός για τη μελέτη των απολιθωμάτων του Burgess Shale και την έκρηξη της Κάμβριας περιόδου. Ο Conway Morris είναι χριστιανός και υποστηρίζει θεϊστικές απόψεις για τη βιολογική εξέλιξη. Κατέχει την έδρα της Εξελικτικής Παλαιοβιολογίας στο Τμήμα Γεωεπιστημών του Πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ από το 1995. Δύο από τα πιο σημαντικά βιβλία του που εξετάζουν την επιστήμη της συγκλίνουσας εξέλιξης είναι The Crucible of Creation (1998) και Life’s solutions (2003).
