...κατ' εικόνα και καθ' ομοίωσιν
« Και είπεν ο Θεός ποιήσωμεν άνθρωπον κατ’ εικόνα ημετέραν και καθ’ ομοίωσιν, ..»
Κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν, είναι μια βιβλική φράση που χρησιμοποιείται κατά τη δημιουργία του ανθρώπου, στο βιβλίο της Γένεσις, με την οποία κάνει μια σαφή διάκριση του ανθρώπου από το υπόλοιπο ζωικό.
Τι σημαίνει όμως εικόνα και τι ομοίωση; Με τη λέξη εικόνα οι Εβδομήκοντα μεταφραστές της Π.Δ. μεταφέρουν στα ελληνικά τον εβραϊκό όρο tselem, πού σημαίνει κυριολεκτικά άγαλμα και μεταφορικά αντίγραφο,, αναπαράσταση, αντιπροσώπευση, υποκατάστατο. Ο συγγραφέας της Γένεσης χρησιμοποιεί αυτόν τον όρο șelem για να συμπεράνει ότι ο άνθρωπος τοποθετείται στη γη κατ’ εικόνα του Θεού ως το κυρίαρχο έμβλημα του Θεού. Στα ελληνικά ο όρος εικόνα προέρχεται από το ρήμα είκω ή έοικα που θα πει μοιάζω.
Στην αρχαία Ελλάδα ο όρος χρησιμοποιούνταν κυρίως σε σχέση με την τέχνη αλλά και με την έννοια του αντικατοπτρισμού κάποιου ανθρώπου ή άλλου αντικειμένου. Ωστόσο στην χριστιανική ανθρωπολογία ο όρος εικόνα χρησιμοποιείται ως δηλωτικό της ομοιότητας του Θεού με τον άνθρωπο. Σε τι συνίσταται όμως η εικόνα; Ο άνθρωπος προικίστηκε με τρία ιδιώματα πού χαρακτηρίζουν και τον ίδιο τον Θεό, και αποτυπώνουν την εικόνα Του στον άνθρωπο.Πρόκειται για το λογικό, το αυτεξούσιο και το αρχικό. Είναι τα ιδιώματα της «πνευματικής φύσης» του ανθρώπου..
Σε σχέσει με τα παραπάνω ιδιώματα διατυπώθηκαν κατά την διάρκεια των αιώνων διάφορες απόψεις ως προς τι αναφέρεται το κατ’ εικόνα. Μεταξύ αυτών διακρίνουμε τις εξής κύριες.
1. Functional views (αρχικό-λειτουργικές). δηλαδή ο άνθρωπος έχει την δυνατότητα να κυριαρχήσει πάνω στην γη.
2. Substantival views (λογικό) δηλαδή λογική κρίση, αυτοσυνείδηση, ικανότητα ομιλίας κτλ.
και πιο σύγχρονες
3. Relational views (σχεσιακές), ο άνθρωπος δηλαδή έχει το χάρισμα της επικοινωνίας με τον Θεό.
Τα δύο πρώτα ιδιώματα είναι προφανή, αυτό όμως που χρειάζεται ιδιαίτερη ανάλυση είναι το τρίτο.
Συγκεκριμένα το ιδίωμα αυτό κύρια απ’ όλα παραπέμπει στον τρόπο υπάρξεως της θεότητας, ο οποίος καθίσταται επίσης τρόπος υπάρξεως του ανθρώπου. Αυτόν τον τρόπο υπάρξεως τον ονομάζουμε αγάπη, αλλά επίσης και έρωτα καθώς επίσης και κοινωνία προσώπων. Ο άνθρωπος δημιουργείται με πρότυπο την τριαδικότητα τού Θεού και καλείται να πραγματοποιεί το είναι του ως κοινωνία προσώπων.
Πρόκειται για θεμελιώδη συνθήκη βίου, πού αποβλέπει στη σωτηρία τού ανθρώπου, δηλαδή στη δυνατότητα να υπάρξει ο άνθρωπος σώος, ακέραιος και υγιής, να υπάρξει κατά τον τρόπο τής θεότητας. Το κατ΄ εικόνα σημαίνει ότι κάθε άνθρωπος μπορεί να πραγματοποιήσει της ύπαρξή του όπως ο Χριστός, δηλαδή ως πρόσωπο, όπως τα πρόσωπα της τριαδικής Θεότητας, να πραγματοποιήσει τη ζωή ως αγάπη, δηλαδή ως ελευθερία και όχι ως φυσική αναγκαιότητα. Εαν τώρα η προσωπική ύπαρξη του ανθρώπου αποτελεί την εικόνα του Θεού, και αυτό πού καλείται να γίνει ο άνθρωπος μέσα από την περιπέτεια της ελευθερίας του είναι η «καθ’ ομοίωσίν» του Θεού.
Το κατ’ εικόνα αποτελεί μέσα στον άνθρωπο δώρο αλλά ταυτόχρονα και σκοπό, ένα προορισμό αλλά είναι μόνο εν δυνάμει. Είναι μια πραγματική δυνατότητα, ένας αρραβώνας όπως λέγεται που πρέπει να οδηγήσει στο γάμο, στην περίπτωση του πιστού η φύση του θεώνεται κατά χάρη, συμμετέχει στις θείες ενέργειες ( κατ’ ενέργεια ένωση ) αλλά όχι στην ουσία Του ( κατ’ ουσία ένωση ) όπως υπάρχει στην Αγία Τριάδα, ούτε υποστατική ένωση ( υποστατική ένωση ) όπως στον Χριστό.
Η δυναμική πραγματοποίηση της ομοίωσης του Θεού στον άνθρωπο ταυτίζεται με αυτό που πολλοί από τους Έλληνες Πατέρες ονομάζουν θέωση (theosis) ή θεοποίηση (deification).
Αυτό το δόγμα βρίσκει την πιο ξεκάθαρη διατύπωση στη δεύτερη επιστολή του Αγίου Πέτρου, η οποία αποκαλύπτει τον σκοπό του ανθρώπου να γίνει «μέτοχος στη θεία φύση»
«…θα γίνετε μέτοχοι της θείας φύσεως…»
Β´Πέτρ. 1,4
Η θέωση είναι η απόκτηση της «ομοίωσης κατά χάρη». Γινόμαστε θεοί κατά χάρη ή θεοί κατά μέθεξη. Ο Θεός δίνει τη δική Του ζωή και ο άνθρωπος συμμετέχει σε αυτήν, αν και χωρίς να την κατέχει. Είναι τότε που το εικονικό ή εν δυνάμει είναι του ανθρώπου γίνεται πραγματικό, όντως είναι.